کفش تبریز تنها یک کالای مصرفی نیست؛ روایتگر تاریخی است پر از هنر، مهارت و اصالت. تبریز، شهری که کوچههایش بوی چرم دباغیشده و کارگاههایش آوای چکش استادکاران کفشدوز را در خود دارد، قرنهاست نام خود را بهعنوان مهد صنعت کفش و چرم در ایران و منطقه تثبیت کرده است. این صنعت نهتنها ریشه در زندگی روزمره مردم دارد، بلکه به نمادی از هویت، زیباییشناسی و کارآفرینی تبریز بدل شده است. امروز، در روز ملی صنعت کفش و چرم، فرصتی فراهم آمده تا پای صحبتهای علیرضا جباریانفام، رئیس اتحادیهی تولیدکنندگان و صادرکنندگان کفش آذربایجانشرقی، نشسته و درباره حال و آینده این صنعت ارزشمند گفتگویی داشته باشیم.
آذربایجان شرقی بهویژه تبریز همواره به عنوان قطب صنعت کفش و چرم کشور شناخته شده است. امروز جایگاه این استان در صنعت ملی و حتی صادرات منطقهای چگونه ارزیابی میشود؟
صنعت کفش تبریز بهعنوان یکی از بزرگترین قطبهای تولید کفش در کشور شناخته میشود. برآوردها نشان میدهد که حدود ۴۰ تا ۵۰ درصد تولید کفش کشور در تبریز انجام میگیرد. حجم تولید سالانه کفش در تبریز بین ۹۰ تا ۱۱۰ میلیون جفت برآورد شده است که بیش از ۷۰ درصد آن شامل کفشهای با رویهی چرمی است.
بخش عمده تولیدات کفش تبریز را کفشهای مردانه تشکیل میدهد که بیش از ۴۵ درصد از کل تولیدات را در بر میگیرد؛ در حالی که کفشهای زنانه حدود ۴۰ درصد و سایر انواع کفش از جمله صندل، بچگانه و اسپرت سهم باقیمانده را تشکیل میدهند.
در حال حاضر، در این صنعت حدود ۵۵ واحد بزرگ صنعتی دارای پروانه بهرهبرداری فعال هستند و در کنار آنها نزدیک به ۱۶۰۰ واحد کوچک و متوسط نیز به تولید کفش مشغولاند. این مجموعه در مجموع زمینه اشتغال حدود ۵۰ هزار نفر بهصورت مستقیم و نزدیک به ۵۰ هزار نفر بهصورت غیرمستقیم را فراهم کرده است.
استان آذربایجان شرقی بهواسطه برخورداری از ظرفیتهای گسترده در تولید انواع کفش، از سوی وزارت صنعت، معدن و تجارت در زمره محصولات مزیتدار و صادراتمحور کشور تعریف شده است.
مهمترین چالشهای تولیدکنندگان کفش و چرم در آذربایجانشرقی چیست و برای رفع آنها چه اقداماتی باید در سطح ملی و استانی صورت گیرد؟
صنعت کفش تبریز با وجود ظرفیتهای گسترده و سابقه تاریخی، با چالشهای متعددی مواجه است. یکی از مهمترین مشکلات، کمبود نقدینگی و سرمایه در گردش است که بسیاری از واحدهای تولیدی به دلیل محدودیت دسترسی به تسهیلات بانکی با آن روبهرو هستند. نوسانات شدید در تأمین مواد اولیه، بهویژه چرم و ملزومات جانبی، نیز ثبات تولید را تهدید میکند. علاوه بر این، ضعف در برندینگ، طراحی و خلاقیت موجب شده است که با وجود شهرت تبریز بهعنوان قطب کفش کشور، هنوز برندهای قدرتمند بینالمللی با هویت روشن، کیفیت استاندارد و طراحی جذاب شکل نگیرند. بخشی از واحدهای تولیدی همچنان از ماشینآلات قدیمی و تجهیزات فرسوده استفاده میکنند و دسترسی به فناوریهای نوین بسیار محدود است. در کنار این مشکلات، موانع صادراتی و مقررات پیچیده و هزینهبر، امکان توسعه بازارهای خارجی را کاهش داده است و در داخل نیز رقابت با واردات و قاچاق کفش خارجی با قیمتهای پایین، توان رقابتی تولیدکنندگان داخلی را تضعیف کرده است. ضعف در زنجیره تأمین و زیرساختها، از جمله نبود شهرکهای تخصصی مجهز و کمبود زیرساختهای لجستیکی و فناوریهای پشتیبان، نیز از دیگر عوامل محدودکننده رشد این صنعت به شمار میآید.
در حوزه صادرات، عدم رعایت استانداردهای بینالمللی از نظر کیفیت، دوام، الزامات محیطزیستی و اجتماعی مانع ورود به بازارهای حساس همچون اروپا شده است. بهرهوری پایین و هزینه تمامشده بالای تولید به دلیل افزایش هزینه مواد اولیه و نیروی انسانی باعث شده است، قیمت صادراتی کفش تبریز نسبت به رقبا بالاتر باشد. نبود برندینگ و طراحی قدرتمند و فاصله با برندهای معتبر بینالمللی موجب شده است تبریز علیرغم نام شناختهشده خود، جایگاه مناسبی در بازار جهانی به دست نیاورد. از سوی دیگر، ضعف در دسترسی به بازارهای بینالمللی بهدلیل شبکههای فروش محدود، مشارکت اندک در نمایشگاههای جهانی به علت هزینههای بالا، شناخت ناکافی از بازارهای هدف و تعامل ضعیف با توزیعکنندگان خارجی، از موانع جدی توسعه صادرات به شمار میآید. نوسانات شدید نرخ ارز نیز ثبات قیمتگذاری را مختل کرده و امکان ارائه قیمت ثابت در قراردادهای صادراتی را از بین میبرد. همچنین مشکلات مربوط به پرداختهای بینالمللی، تعرفهها، محدودیتهای تجاری و هزینههای بالای حملونقل جهانی فشار مضاعفی بر تولیدکنندگان وارد کرده است.
نقش اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان کفش در حمایت از واحدهای تولیدی کوچک و متوسط استان چگونه است و چه برنامههایی برای توانمندسازی آنها در دستور کار دارید؟
از جمله وظایفی که برای اتحادیه صادرکنندگان کفش میتوان تعریف کرد، آموزش و توانمندسازی واحدهای کوچک و متوسط در حوزههایی همچون طراحی، بازاریابی، صادرات و دیجیتالسازی است. علاوه بر این، اتحادیه میتواند در فرآیند ایجاد و توسعه زیرساختها از جمله شهرکهای تخصصی، مراکز فناوری و آزمایشگاههای تخصصی، نقش مطالبهگری و هماهنگکنندگی را ایفا کند. در جلسات اتاق بازرگانی نیز همواره بر ضرورت ایجاد واحدهای بزرگ و مدرن تأکید شده و در همین راستا تدوین نقشه راه صنعتی و نقشه راه صادراتی در دستور کار قرار گرفته است، هرچند هنوز نیازمند تکمیل و تقویت این برنامهها هستیم. همچنین، یکی از وظایف اتحادیه، پیگیری مشکلات واحدها در زمینه واردات مواد اولیه و ماشینآلات و تلاش برای رفع موانع موجود است. در حوزه تأمین مالی نیز، با توجه به محدودیتهای جدی نظام بانکی در اعطای تسهیلات، اتحادیه میکوشد شرایطی فراهم کند تا واحدهای تولیدی بتوانند دسترسی مؤثرتری به منابع مالی داشته باشند.
در شرایط رقابت با محصولات وارداتی و قاچاق، تولیدکنندگان کفش آذربایجانشرقی چه ظرفیتهایی برای حفظ بازار داخلی دارند؟
برای حفظ و توسعه بازارهای کفش تبریز باید به ظرفیتها و فرصتهای موجود توجه جدی داشت. نام تاریخی و اعتبار دیرینه کفش تبریز، که هم در داخل کشور و هم در منطقه و جهان شناختهشده است، یکی از مهمترین سرمایههای این صنعت به شمار میآید. وجود نیروی کار ماهر با تجربه طولانی در تولید چرم و کفش، بهویژه در حوزه کفشهای دستدوز، از دیگر مزیتهای مهم این صنعت است. تقاضای قابلتوجه بازار داخلی برای محصولات باکیفیت و تولید ملی نیز فرصتی ویژه فراهم کرده است، بهگونهای که برند تبریز در کشور جایگاهی منحصر به فرد دارد و کیفیت محصولات آن همواره زبانزد بوده است.
موقعیت جغرافیایی تبریز، با نزدیکی به کشورهایی همچون ترکیه، اعضای CIS و سایر همسایگان، امکان دسترسی آسان به بازارهای صادراتی نزدیک را فراهم میکند و میتواند بخشی از مشکلات حملونقل و مجوزهای تجاری را کاهش دهد. همچنین استفاده از فناوریها و نوآوریهای روز در طراحی، بهرهگیری از مواد اولیه جدید، بازاریابی دیجیتال و همکاریهای گسترده با کشورهایی همچون ترکیه، ایتالیا و چین، ظرفیتهای ارزشمندی برای ارتقای جایگاه این صنعت ایجاد کرده است.
مطالبهی اصلی فعالان صنعت کفش آذربایجانشرقی از دولت و سیاستگذاران چیست؟
صنعت کفش تبریز برای رشد و رقابتپذیری نیازمند حمایت دولت و سیاستگذاران است. در این راستا، سه مطالبه اصلی مطرح میشود: نخست، تقویت برندینگ، طراحی و تحقیق و توسعه از طریق حمایت از طراحان صنعتی، برندسازی بینالمللی، همکاری با دانشگاهها و مراکز آموزشی و تحقیقاتی و نیز حضور پررنگ در نمایشگاهها و فستیوالهای خارجی. دوم، مقابله جدی با واردات بیرویه و قاچاق کالا و تضمین کیفیت بازار داخلی، چراکه قاچاق در سالهای اخیر بهشدت افزایش یافته و هم در فضای مجازی و هم در بازار فیزیکی به تهدیدی جدی برای تولیدکنندگان داخلی تبدیل شده است. سوم، بهبود زیرساختها و تسهیل فضای کسبوکار از طریق احداث و تجهیز شهرکهای تخصصی و فناور، ایجاد آزمایشگاههای استاندارد، ارتقای فرآیند استانداردسازی طراحی و تأمین مواد اولیه باکیفیت، اعطای تسهیلات مالی کمبهره برای حمایت از سرمایه در گردش واحدها و نیز وضع مقررات گمرکی و ارزی آسان برای واردات مواد اولیه و صادرات محصول نهایی.
این سه خواسته، اصلیترین مطالبات صنعت کفش تبریز از دولت و سیاستگذاران کشور محسوب میشود.
آیندهی صنعت کفش و چرم آذربایجان شرقی را چگونه ترسیم میکنید؟
در صورتی که دولت با عزم جدی وارد عمل شود و سیاستهای حمایتی مؤثر را به اجرا بگذارد، میتوان چشماندازی روشن برای صنعت کفش تبریز متصور بود. نخستین گام، افزایش بهرهوری از طریق نوسازی ماشینآلات و بهکارگیری تکنولوژیهای نوین تولید است که به کاهش هزینهها و ارتقای کیفیت محصولات منجر خواهد شد. دومین افق پیشِرو، ظهور و تقویت برندهای محلی کفش تبریز و شناختهشدن آنها در بازارهای بینالمللی است. در این میان، بخش کفشهای دستدوز تبریز با رعایت استانداردهای جهانی میتواند جایگاهی ویژه در بازارهای صادراتی به دست آورد.
بهبود وضعیت کارگاههای کوچک و متوسط نیز از دیگر اهداف قابل دستیابی است؛ این امر با فراهم شدن دسترسی به آموزشهای تخصصی در حوزه طراحی، همراه با حمایتهای مالی و تسهیلات بانکی امکانپذیر خواهد بود و میتواند کیفیت تولیدات و خلاقیت در طراحی را ارتقا داده و در نهایت سهم این واحدها را در بازار داخلی و صادراتی افزایش دهد.
در حال حاضر، چالشهایی همچون مشکلات مرتبط با تأمین مواد اولیه، قاچاق، مقررات پیچیده و ضعف در برندینگ موجب کاهش سهم بازار داخلی و خارجی، افت اشتغال و کاهش توان صادراتی این صنعت شده است. با این حال، در افق پیشرو میتوان افزایش صادرات منطقهای را هدف قرار داد، بهویژه به بازار کشورهای همسایه که از نظر جغرافیایی نزدیک و از لحاظ قیمتگذاری برای تولیدکنندگان تبریزی فرصت مناسبی فراهم میکنند. رفع موانع لجستیکی، گمرکی و تعرفهای و همچنین حمایت از حضور تولیدکنندگان در نمایشگاهها و رویدادهای بینالمللی میتواند زمینه تثبیت و گسترش برند کفش تبریز در این بازارها را فراهم سازد.
گفتگو: ساناز شهابی